طب ایرانی

       خواص کلی هندوانه: هندوانه میوه ای تابستانی با خواص منحصر به فرد است:

• هندوانه، مولد خون رقیق است. بنابراین برای کسانی که خون غلیظ دارند، مناسب است.
• هندوانه مولد بلغم شیرین است که برای تعدیل مزاج بدن بسیار مفید است.
• هندوانه برای تعدیل مزاج افرادی که در معده و کبدشان صفرا تولید می شود، بسیار مناسب است؛ به خصوص برای افرادی که صفرای تولید شده در معده شان از نظر کیفیت، ردیء(نامناسب و بیماریزا) و از جهت کمیت، زیاد است. همچنین استفاده از هندوانه برای تعدیل مزاج افرادی که دارای بدنی لاغر، خشک و مزاجی گرم اند، به مراتب بهتر از تعدیل مزاج آنان به وسیله ترشی ها و مقطعات است. زیرا در استفاده از ترشی ها برای تعدیل مزاج، احتمال بروز ضعف در عصب معده وجود دارد؛ در حالی که در تعدیل مزاج به وسیله هندوانه این احتمال وجود ندارد.
• هندوانه در کل یک رطوبت دهنده مناسب است و در صورت توجه و رعایت آنچه در بخش مضرات هندوانه آمده است، می توان آن را برای مدت طولانی بدون دغدغه مصرف نمود.

       بهترین وقت خوردن هندوانه: برای آن که از خواص هندوانه بیشترین استفاده و کم ترین ضرر را ببریم            لازم است، بدانیم که بهترین اوقات مصرف آن چه وقت است. حکما، اعتقاد دارند که بهترین وقت خوردن       هندوانه، بین دو وعده غذایی است. منظور از این جمله آن است که وقتی غذای اول از معده منحدر شده باشد یعنی عبور کرده باشد، بهترین وقت خوردن هندوانه است. زیرا خوردن هندوانه بلافاصله پس از خوردن غذا باعث فساد هضم است. همچنین ناشتا خوردن هندوانه مضر است به خصوص زمانی که هوا گرم، و عطش، بسیار غالب باشد.

     مضرات هندوانه و نحوه اصلاح آن ها:

     هندوانه با تمامی خواصی که دارد، خوردنش برای برخی از افراد مضر است:

• کسانی که در سِپُرز یا طحالشان مشکلی دارند در مصرف هندوانه باید احتیاط کنند. این افراد چنانچه بعد از خوردن هندوانه در سمت چپ شکمشان ( محل طحال ) احساس نفخ یا درد کنند، یا نوعی تیرگی در رنگ بدنشان مشاهده نمایند، یا در صُلبیه یعنی سفیدی چشمانشان کدورت و تیرگی ایجاد شود؛ باید بدانند که هندوانه برای آنها زیانبخش است. بر این اساس، این افراد باید از مصرف هندوانه خودداری کنند، در غیر این صورت نه تنها نفعی نمی برند بلکه دچار زیان می شوند.
• خوردن هندوانه برای افراد باردالمزاج و کسانی که دارای معده سرد هستند، مضر است. زیرا هندوانه سبب ازدیاد سردی در بدن یا معده می شود و خطر ضعف هاضمه را به دنبال دارد. ضعف هاضمه نیز به نوبه خود مسبب بسیاری از بیماری ها به خصوص ضعف نیروی جنسی و درد مفاصل در افراد باردالمزاج است. این دسته از افراد یا باید از خوردن هندوانه خودداری کنند یا حتما آن را با یکی از مصلحات مانند گلقند، عسل، قند و... میل کنند تا مضرات ناشی از مصرف هندوانه را به حداقل برساند. باز هم توصیه می کنم این دسته از افراد لازم است به دقت، علایم گفته شده را در خود مورد بررسی قرار دهند تا در صورت مشاهده فورا مصرف هندوانه را ترک کنند و به درمان ضررهای ناشی از مصرف هندوانه اقدام کنند.

      هندوانه ضد حرارت خون و صفرا:

      در کتاب میزان الطب که تالیف حکیم محمد ارزانی است درباره حرارت چنین آمده:

       "بدان که حرارت را به پارسی گرمی گویند و نشان گرمی: غلبه تشنگی، سوزش و زردی یا سرخی      عضو،   از  سردی راحت یافتن"

    این علایم در صورتی است که حرارت غالب بر بدن نوعی سوء مزاج گرم ساده باشد. لیکن اگر سوء مزاج،    مادیِ دموی یا مادیِ صفراوی باشد، علایم دیگری هم در بدن پدیدار می شود.

    علام سوء مزاج مادیِ خون: اگر سبب حرارت زاید در بدن سوء مزاجِ مادی خون باشد، علایم زیر در فرد پدیدار می شود:

• گرانی سر
• خمیازه ( فاژه )
• پینکی ( چرت )
• کندی حواس
• شیرینی دهان
• سرخی رنگ بدن
• سرخی زبان
• دمل و بثره
• خون آمدن از بن دندان یا بینی
• کسل و کاهلی
• درد اعضاء

این تغییرات در خلط خون ممکن است به سبب یکی از علل زیر به وجود آید:

1. مقدار خون از حد اعتدال بیشتر شود.
2. قوام خلط خون بیشتر شده باشد و به اصطلاح خون غلیظ شود.
3. قوام خلط خون کمتر از حد متوسط آن شده باشد. یعنی رقیق شود.
4. خلط خون دچار عفونت شود.

توجه: ممکن است خلط خون، بدون عفونت گرم شود. این تغیُّیرِ خود به خودی در درون خون به واسطه نوعی کیفیت غالب بر آن به وجود می آید. مانند آن که فرد مدتی در هوای گرم یا زیر آفتاب مانده باشد و به سبب آن، خون بدن گرم شود.

در مواردی که خلط خون دچار حرارت شود، به تعبیری "به جوش آمدن خون" گفته می شود. در چنین مواردی مصرف هندوانه باعث تسکین جوشش و حرارت خلط خون می شود. زیرا هرچه که دارای طبیعت سرد باشد، ضد حرارت است. مانند تخم کاسنی، تخم کاهو، تخم گشنیز، گل سرخ، آب لیمو، سکنجبین، شربت عناب، شربت صندل و شربت کدو.

علائم سوء مزاج مادی صفراوی: خلط صفرا یکی دیگر از خلط هایی است که اگر از حال طبیعی خارج شود و به اصطلاح سوء مزاج صفراوی پدید آورد، علایم زیر را در بدن نمایان می کند:

-          زردی رنگ بدن، زبان و زردی چشم

-          تلخی دهان

-          خشکی و درشتی زبان

-          خشکی بینی

-          تشنگی مفرط

-          ضعف اشتهای طعام

-          غثیان (تهوع)

-          قُشَعریره (لرز)

صفرا خلطی است که از خلط خون رقیق تر، سبک تر و گرم تر است. خلط صفرا برای آن که خون را به تمامی مجاری تنگ برساند، همراه آن در بدن جاری می شود. از سویی برای آن که قادر به نفوذ در مجاری ضیق(تنگ مثل مویرگ) باشد، نیاز به کمی حدَّت دارد. حدَّتِ طبیعی صفرا، برای بدن مشکلی ایجاد نمی کند. اما وقتی صفرا بیش از حد گرم می شود. حِدًّتش افزایش می یابد و شخص در بدنش احساس وَخز و نخز[1] می کند. این کار برای فرد احساس ناراحت کننده ای پدید می آورد.

هندوانه با تسکینی که در حرارت صفرا ایجاد می کند، باعث می شود تا حِدَّت آن نیز شکسته شود و فرد را از اذیت آن خلاصی بخشد. برای دفع صفرای زاید در بدن به جز هندوانه، می توان از داروهایی که در تسکین حرارت خون گفته شد استفاده کرد.

تعلیم: در صورتی که بخواهد تبرید یعنی سردی رسانی هندوانه را افزایش دهند، باید هندوانه را همراه شکر مصرف کنند.

هندوانه و تمرهندی

مصرف برخی مواد با هندوانه سبب بهبود اثربخشی بیشتر یا بهتر هندوانه در بدن می گردد. از جمله مواردی که برای افزودن به هندوانه مفید است، تمرهندی است.

کلیه مسهل ها دارای طبیعت گرم هستند. اما در این رابطه تمرهندی یک استثناء به شمار می رود. از آنجا که تمر هندی مسهل خلط صفرا است، اخلاط آن با هندوانه سبب می شود به عنوان داروی شفابخش در درمان بیماری های ناشی از افزایش صفرا به شمار آید. از جمله این بیماری ها، بیماری حِکه و جرب است.

هندوانه و سکنجبین

• کسانی که در معده شان خلط صفرا غالب است، نباید هندوانه را بدون سکنجبین میل کنند. زیرا هندوانه به خاطر لطافتی که دارد، به صفرا تبدیل می شود و بر مشکلات فرد می افزاید. اما خوردن هندوانه با سکنجبین مانع از تبدیل هندوانه به خلط صفرا می شود.
• وقتی مجاری بدن فردی به هر دلیلی به طور کامل یا ناقص بسته می شود، در واقع مبتلا به سُدِّه شده است، سُدِّه موجب بروز اختلالاتی در افعال اندام های درگیر یا اندام هایی که با آن مجاری مرتبط هستند، می شود. باز کردن مجاری بسته شده توسط سُدِّه را تفتیح می گویند و دارویی که باعث باز شدن سُدِّه شود، مُفَتِّح نام دارد. هندوانه وقتی با سکنجبین مخلوط شود، در بدن به شکل یک داروی مُفتِّح عمل می کند و با خاصیت تفتیحی که پیدا می کند، باعث باز شدن راه بندان ها می شود.
• مصرف هندوانه با سکنجبین در افزایش ادرار بسیار موثر است. از این خاصیت برای دفع سنگ های دستگاه ادراری استفاده می شود.
• مصرف هندوانه با سکنجبین در درمان بیماری یرقان نیز کاربرد دارد. زیرا از یک طرف باعث بازشدن سُدِّه مجاری صفراوی می شود، و از سوی دیگر صفرای زیادی را از طریق ادرار از بدن خارج می کند. در نتیجه، عوارض یرقان مانند حرارت که گاهی به حد تب می رسد نیز به این ترتیب کاهش می یابد و در بسیاری از موارد برطرف می گردد.
• مصرف هندوانه با سکنجبین باعث اخراج اخلاط سوخته از بدن می شود. وقتی این اخلاط از بدن خارج شوند، فرد احساس نشاط بیشتری می کند. اخلاط سوخته بیماری های بسیاری در بدن به وجود می آورد. از جمله افکار بد و ایجاد سوءظن بدون دلیل، بدی رنگ پوست، حالات غیرقابل توصیف جسمانی و نفسانی که بسیار آزاردهنده هستند.
• مصرف هندوانه با شیرخشت نیز یک داروی تب بر در تب های گرم به خصوص تب های صفراوی به شمار می آید.

هندوانه و بیماری های سوداوی:

پس از بیان اثرات مفید هندوانه در درمان بیماری های ناشی از خلط خون و صفرا، وقت آن است که به اثرات مفید هندوانه در بیماری های سوداوی بپردازم.

همان گونه که می دانید خلط سودای طبیعی، دُرد یا رسوبِ خون به حساب می آید. این خلط از جهت قوام و وزن از همه خلط ها غلیظ تر و سنگین تر است. دارای رنگی تیره است و به همین سبب نامش را سودا یعنی سیاه نهاده اند.

مصرف هندوانه باید با توجه و رعایت اموری که در بخش مضرات هندوانه بیان شد، انجام پذیرد تا به درمان بیماری های سوداوی کمک کند. از جمله خوراکی هایی که در بیماری های سوداوی اثرات قابل توجهی از خود بروز می دهند، خوردن هندوانه با شیر است. کشور هندوستان دارای جمعیت کثیری از مبتلایان به بیماری های سوداوی است. مردم این کشور به خاطر نوع تغذیه و مصرف زیاد ادویه تند مانند فلفل، استعداد بیشتری برای ابتلا به بیماری های سوداوی دارند. زیرا ادویه تند باعث افزایش حرارت در خون و سایر اخلاط می شود و همین امر مقدمه سوختن اخلاط و تبدیل آنها به سودا را فراهم می کند. اما حکمای آن خطه، از دیرباز، برای این مشکل چاره اندیشی کرده اند. آنها فرهنگ مصرف هندوانه با شیر را در این کشور رایج کرده اند. زیرا با توجه به وفور و ارزانی هندوانه در این کشور و در دسترس بودن آن در طول سال، تدبیری کارآمد و ارزان را در اختیار مردم قرار داده اند. در عصر حاضر علیرغم هجمه فرهنگ غربی و تضعیف فرهنگ بومی در این کشور، هنوز هم مصرف شربت شیر و هندوانه طرفداران بسیاری دارد و یکی از اشکال رایج کسب و کار مردم هند محسوب می شود.

مربای پوست هندوانه

از پوست هندوانه با عسل و شکر، مربا تهیه می کنند. برای تهیه مربای هندوانه باید به دستور زیر عمل شود:

قسمت سبز رنگ پوست هندوانه را بتراشند. سپس آن را به قطعات دلخواه ببرند. مقداری آهک را در آب حل کنند و بگذارند تا آهک ته نشین شود. آب صاف روی آن را بردارند و بر قطعات پوست هندوانه بریزند. بعد از ساعتی که پوست هندوانه خوب سخت شد، آن را چندین بار با آب خالص بشویند. سپس پوست هندوانه را با مقدار مساوی عسل و شکر بپزند تا قطعات پوست هندوانه مانند مربای بالنگ شفاف و شیشه ای شود و شربت آن به حد قوم برسد.

خواص مربای هندوانه

مربای پوست هندوانه، در تقویت هاضمه داروی مفیدی است. همچنین از مربای پوست هندوانه در درمان بیماری های زیر استفاده می شود:

بَرَسام: حکیم محمد اعظم خان در کتاب اکسیر اعظم، بیماری برسام را چنین توصیف می کند:

" ورمی حادست در حجابی که مابین معده و کبد حائل ست و به قول بعضی در حجابی که میان آلات غذا و آلات تنفس فاصل ست"

وی در این رابطه در بخش "حُمَّیات" یعنی تب ها، چنین می گوید:

"برسام اسم ورم غشای صدر و اضلاع و عضلات باشد و تابع او تب با سرفه و ضیق النفس باشد که آن را حُمّایِ بَرَسامیِّه گویند"

وسواس: در فرهنگ لغات نفیسی درباره وسواس چنین آمده است:

"اندیشه بد و نااستواری و سرگردانی و دو دلی در کارها و شک و شبه در عبادات و اوامر مذهبی خصوصا در پاکی و ناپاکی و طهارت و نجاست و آنچه شیطان در دل افکند."

البته وسواس، در طب حالاتی از مالیخولیا به شمار می آید.

بُهرِیُبسی: نوعی بیماری ریوی است که بیمار در حال استراحت نیز مانند کسی است که دویده است یعنی تنفسش پی در پی و متواتر است.

ضعف معده ای که ناشی از خلط صفرای کُراثی باشد.

منابع:

مخزن الادویه

خلاصه الحکمه

نویسنده :محمد عبادیانی