در این مقاله به بررسی چگونگی دانش سنتی در زمینه شناخت گیاهان در رفع برخی نیازهای  روستاییان و عشایر لرستان خواهیم پرداخت. گیاهان به گونه  های مختلف در زندگی روستاییان و عشایر حضور دارند که در این جا تلاش می  شود گوشه  هایی از این رابطه توضیح داده شود. رابطه انسان و گیاه در نگاه اول در نسبتی کارکردی قابل تعریف است، به این صورت که، گیاهان دارای منابعی برای حل مسائل مختلف انسان هستند و بدین جهت دارای کاربرد و استفاده می  باشند. از کاربردهای متنوع گیاهان می توان به معیشت، درمان، خوراک، ساخت مسکن، علوفه برای دام، کاربرد در صنایع محلی روستایی و عشایری و گاه شماری اشاره نمود.

در این ناحیه گیاهان مختلفی از سوی مردم به عنوان عنصری شفابخش و موثر در درمان بیماری ها  شناخته شده هستند.

 برخی از این گیاهان و ویژگی درمانی آن ها عبارتند از:

سیر گره برای رفع رطوبت، شیره ی درخت ارژن برای رفع دندان درد و مرهم بر روی زخم بند ناف نوزادان، پخته شده  گیاه گَنَل با نام علمی Eremostachys pulvinaris jaub, spach  برای درمان مار و عقرب گزیدگی،  گیاه شبدر برای درمان سرماخوردگی، آویزان کردن گیاه مورد در خانه برای رفع و دفع انواع بیماری و بسیاری از چوپانان عشایر عنوان می  کنند که در دفعات مختلف بریدگی یا سایر جراحات خود را با استفاده از شیره  درخت قلنگ (بَنِه) با نام علمی pistacia atlantica Desf. Subsp. Mutica-Kurdica   التیام داه اند.
 کسب دانش استفاده از این گیاهان در میان عشایر و روستاییان به صورت سینه به سینه و آموزش ضمنی انجام می گیرد. زنان عشایر از پوست میوه  بلوط با عنوان جفت برای فرآوری پوست استفاده می  کنند و در ادامه  فرآوری، از دود تولید شده از سوختن سرشاخه  های بوته بادام تلخ با نام علمی Amygdalus communis L برای پرداخت نهایی و زدودن طعم چرم از مشک، استفاده می  شود.

درمان بیماری  های حیوانات با گیاهان دارویی:

ازگیاه شِنگ با نام علمیTragopogon caricifolius Boiss  برای التیام زخم ا یجاد شده بر روی بدن گوسفندان و بزها در هنگام چیدن پشم و موی آن ها  استفاده می شود.از گیاه نیلوفر برای ازدیاد شیر گوسفندی که کم  شیر است استفاده می شود. از جوشانده  مخلوط گیاه گَنَل با نام علمی Eremostachys pulvinaris jaub, spachو گیاه پِنومهَ با نام علمی Smyrnium cordifolium Boiss  برای شستشوی پوست گوسفند مبتلا به بیماری گری، استفاده می  شود. از پخته شده  شاخه  های بادام کوهی با نام علمی Amygdalus communis L  برای شستشوی بدن حیوانی که کَنِه به آن آسیب رسانده بهره گرفته می  شود.
 خوراک میوه  بلوط برای درمان بیماری اسهال دام کاربرد دارد. کوبیده  برگ درخت بید، گیاه تُرشگَه  با نام علمی Rumexeibursnsis Boiss    و گیاه توله با نام علمی  Malva neglecta wallr برای التیام زخم  های سیاه رنگ پستان گاو استفاده می  شود.  شیره  درخت ارژن با نام علمی Amygdalus Lycioides. Spach. Var. horrid (spach). Browicz  نیز برای التیام زخم  های عفونی اثر بخش توصیف شده  است. دود ایجاد شده از سوختن شیره  درخت کلنگ با نام علمی pistacia atlantica Desf. Subsp. Mutica-Kurdica   ( بنه یا پسته  کوهی) نیز برای التیام زخم، درمان عفونت موثر می  باشد.  این گیاهان تنها بخشی از گیاهان به کار گرفته شده در درمان حیوانات می  باشند.

نامگذاری چرخه زمان با گیاهان:

در لرستان چرخه زمان و فصول مختلف با توجه به حضور گیاهان مشخص شده است. رویش گیاهان شروع وضعیت اقلیمی خاص و پیامد آن  آغاز تلاشی تازه در گذران زندگی می باشد در این منطقه چهل و پنجمین روز بهار گل سُر[golsœr]، یا گل سرخ نام دارد که زمان رویش گل سرخ ( لاله ) در منطقه است. در این زمان رنگ خوشه‌ها و ساقه های گندم و جو،  رو به زردی می روند، و زمان درو کردن محصول جو و گاودانه فرا می رسد. آخر بهار را با نام گیاجَر[geyajær] یعنی زمانی که علف ‌ها خشک و فرسوده می شوند می‌ نامند. چهل و پنجمین روز تابستان گل گاو کِشت نامیده می شود، این موقع ، زمان رویش گلی است که نشان دهنده‌ی وجود رطوبت در خاک و آماده بودن آن برای شخم زدن است، با روییدن این گل می‌توان زمین را شخم زد.

گياهان دارويي  لرستان با خواص ضد ديابتي:
ديابت از مهمترين بيماري هاي غدد درون ريز است كه موجب افزايش غلظت قند خون و صدمات فراوان به بافت هاي مختلف بدن مي گردد.
بلمك يا علف چشمه، چقچقه يا كاسني، سي دونه يا سياه دانه، شومي شيطوني يا هندوانه ابوجهل، مرو يا گلابي كوهي، بذر شمليه يا شنبليله، هريز يا پنجه غازي، گزگزو يا گزنه، مرم گلي يا مريم گلي، مه دره يا نسترن وحشي، بايم يا بادام، وه مشك يا بيدمشك، تي يا توت سفيد، لويه روغني يا لوبيا روغني، كل خيزو يا گل قاصد، گردكو يا گردو، تله يا بابا آدم، از جمله گياهاني هستند كه در اين استان براي كاهش قند خون استفاده مي شوند.
 تحقيق و مطالعه دقيق تر اثر اين گياهان، به ويژه انواع بومي، آن بر ديابت بدون ترديد اهميت درخور توجه دارد.

کاربرد تیره لاله در لرستان:
7 گونه گیاهی از تیره لاله در منطقه لرستان مورد مطالعه بررسی و طریقه مصرف بومی آنها در منطقه و همچنین خواص درمانی منسوب به آنها ذکر شد:

نام علمي Allium ampeloprasum L.   نام فارسی: تره­کوهی   نام محلی: تَره­گاو­كوئي (Tara-gou-koee)

طريقه مصرف بومي: برگ­های جوان را قبل از گلدهی گیاه در تهیه نوعی آش محلی استفاده می­کنند، همچنین برگ­های خشک شده به عنوان چاشنی در تهیه اغذیه مصرف می­شود. براي تهيه آش برگ­هاي ريز شده گياه را به همراه عدس و بلغور پخته و پياز تفت داده شده به همراه زردچوبه و پونه را به آن اضافه مي­كنند. برگ ها داراي اثر مدر، خلط­آور و درمان سوءهاضمه، چاقي، درد مفاصل، تصلب شرائين، يبوست و بواسير مي­باشد(شفيع­زاده 1381).

 نام علمي Allium haemanthoides Boiss. & Reut. 

 نام فارسی: پیاز خونین رنگ    نام محلی:بُوسُر (Bosor)     طريقه مصرف بومی: برگ­هاي جوان قبل از زمان گلدهي در تهيه نوعي آش محلي استفاده مي­شوند. براي تهيه آش كماج حبوبات(عدس، نخود، لوبيا) را به همراه برگ­هاي جوان گياه  مي­پزند و پياز تفت داده شده در زردچوبه را به آن اضافه مي­كنند. اين گياه طبيعت گرم دارد و به عنوان دافع سنگ كليه، مسكن دردهاي رماتيسمي و دردهاي گوارشي استفاده مي­شود، آش تهيه شده از آن در درمان سرماخوردگي اثر مفيد دارد (شفيع­زاده 1381).

نام علمي Allium hirtifolium Boiss.       نام فارسی: موسیر، پیاز موسیر        نام محلی: لیز(Leez)

طريقه مصرف بومی: پیاز آن به عنوان چاشنی ماست، دوغ و در تهیه ترشی مصرف می­شود. همچنین برگ­هاي پودر شده به عنوان چاشنی در تهیه اغذیه استفاده می­شود. پیاز آن دارای اثر مدر، معرق، خلط­آور، اشتها­آور، مسکن درد مفاصل و در کاهش سوزش و درد نیش حشرات اثر مفید دارد(زيدعلي و آزادبخت 1387).

نام علمي   Allium laeve Wendelbo & Von Bothmer نام فارسی: پياز كوهدشتي

 نام محلی: سيرگِره     (Ser-gereh) طريقه مصرف بومی: برگ ها به صورت خام و يا خشك شده به عنوان چاشني در تهيه اغذيه استفاده مي­شود. برای این گیاه خواص درمانی ذكر نشده است.

نام علمي Bellevalia glauca (Lindl.) kunth.    نام فارسی: تمشکین برگ آبی  

 نام محلی:  هیر سوم هِل(Hir-som-hel)     طريقه مصرف بومی: پیاز به صورت خام استفاده می­شود که امروزه این گیاه معمولاً مورد مصرف افراد مسن قرار می­گیرد. برای این گیاه خواص درمانی ذكر نشده است.

نام علمي Eremurus spectabilis M.B.    نام فارسی: سریش تماشایی    نام محلی:  زرشک (Zereshk)

طريقه مصرف بومی: برگ­های جوان قبل از گلدهی در تهيه غذايي محلي به­نام خوراك زرشك استفاده مي­شوند. براي تهيه خوراك زرشك برگ­هاي جوان را ريز كرده و به همراه يك پيمانه برنج و كمي آب پخته سپس پياز تفت داده شده در زردچوبه و رب­ گوجه­فرنگي و ادويه را به آن اضافه مي­كنند. برگ­ها در طب عوام به عنوان مدر، مقوی، دافع انگل، مسکن دردهای احشایی و درمان کم­اشتهایی کاربرد دارد.

نام علميNectaroscordum tripedale (Trautv.) Grossh.      نام فارسی: پیاز تابستانی          

 نام محلی:  اِنَشک (Enashk)  طريقه مصرف بومی: برگ­های جوان قبل از گلدهی به صورت خام به عنوان سبزی، همراه غذا و همچنین به صورت ریز شده در دوغ مصرف می­شوند. خشك­شده برگها به عنوان چاشنی غذا استفاده می­شود. این گیاه طبیعت گرمی دارد و افراد بومی برای درمان دردهای مفصلی و رماتیسمی از آن استفاده
 می­کنند. برای این گونه خواص دارویی ذکر نشده است.

اندام مورد استفاده در گیاهان تیره لاله در منطقه مورد مطالعه اغلب برگ و پیاز گیاه می­باشد. گیاهان این تیره به دلیل داشتن طبیعتی گرم در باورهای مردمی اغلب به عنوان درمانی مناسب برای دردهای روماتیسمی و مفاصل و همچنین مؤثر در بهبود سرماخوردگی­ها استفاده می­شوند. 12 گونه گیاه خوراکی خودرو از تیره لاله در استان کرمانشاه گزارش کرده که 3 گونه آن با گیاهان گزارش شده مشترک می باشد.

گیاهان قویتر از دیازپام:

دو گياه "ونكي " و "سرمه سگ "  در طب محلي لرستان در رفع بي خوابي و دندان درد مورد استفاده  قرار میگیرد.

در  تحقيقات انجام شده اسانس گياه ونكي در دوز بالا تاثيرات خواب آوري بيشتري نسبت به داروي شيميايي "ديازپام " در موش ها داشته است و اسانس گياه سرمه سگ نيز در مقايسه با داروي شيميايي ليدوكائين اثر بي‌حسي موضعي بيشتري در موش ها دارد.
هدف از اين تحقيقات جايگزين شدن داروهاي محلي بجاي داروهاي سنتزي و شيميايي بوده است. اين دو گياه بصورت فصلي در دامنه زاگرس و در حجم بالا رويش دارد و بصورت سنتي مورد استفاده مردم قرار مي گيرد .

علاه بر موارد گفته شده گیاهان در باورها و اعتقادات عامیانه  نیز حضور خود را نمایان ساخته اند. گیاهان  و درختان بسیاری در منطقه به داشتن نیروهای فراطبیعی و کمک رسان به انسان در موارد مختلف تلقی می شوند. به عنوان مثال چوب در خت تاک را درزمینه  دفع چشم زخم موثر می دانند و معمولا نوزادان و وسایل مختلف مانند اتومبیل، تراکتور و دام های پروار خود (مانند قوچ گله) را به آن می  آرایند تا از آسیب نظر تنگ حسادت ها ایمن باشند.

در افسانه های محلی نیز از گیاهان به عنوان شفادهنده و منبع بی مرگی ( درا فسانه ملک جمشید به دنبال زندگی جاودان) ،درمان برخی بیماری ها و منبع خوراک، یاد شده است. در ابتدای نورز معمولا دسته ای گیاه بر روی بام خانه یا سیاه  چادرها می شود و بدین ترتیب آرزوی برکت و پر باری را برای صاحب خانه نشان می  دادند.